Dit is het resumé van mijn exploratief literatuuronderzoek naar zelfverantwoordelijkheid en geestelijke weerbaarheid. De omschrijving van het begrip zelfverantwoordelijkheid ontbreekt in de verschillende voor dit onderzoek relevant geachte woordenboeken, het vervangend begrip ‘verantwoordelijkheid’ echter wel.
Het begrip verantwoordelijkheid verschijnt schijnbaar uit het niets in de 15e eeuw eerst in de Duitse taal, over Engeland gelangd het in het revolutionaire Frankrijk tot algemeen begrip. Toen ging het vooral over ‘verantwoordelijkheid afleggen’ aan een hogere instantie. In de loop van de tijd kreeg het begrip een in de geseculariseerde filosofisch-historische werkelijkheid – de mens staat intussen centraal – een realiteitsbetrokken betekenis. In de 20de eeuw stellen de Existentialisten zelfverantwoording centraal - de Franse fenomenoloog Emanuel Lévinas maant ertoe de ‘Ander’ daarbij niet te vergeten.
In de 1980’er jaren herontdekt Michel Foucault de antieke levenskunst waarin zelfzorg centraal staat. Tegenwoordig doet de politiek een beroep op zelfverantwoordelijkheid om de Verzorgingsstaat nieuw te kunnen reguleren. Een weerbare én tegelijk kwetsbare geestelijke houding getuigt van ‘hoop en moed’ gebaseerd op zelfverantwoordelijkheid. ‘Hoop’ staat voor het ‘denken met het hart’ en ‘moed’ staat voor het ‘denken met het hoofd’ als twee symbiotische aspecten van zelfverantwoordelijkheid. Echter wordt vastgesteld: zelfverantwoordelijkheid en goede zelfzorg zijn heden ten dage nog niet vanzelfsprekend.
De onverschilligheid van het individu tegenover zichzelf staat centraal in de cultuurkritiek van de zes onderzochten filosofen en hun concepten tot ‘zelfverantwoordelijkheid’. De humanist Jaap van Praag roept op tot geestelijke weerbaarheid; de filosoof en socioloog, psycholoog en psychiater Erich Fromm spoort aan de gewonnen vrijheid zelfverantwoordelijk en individueel in te vullen ten bate van geestelijke weerbaarheid en zelfverwerkelijking; de pedagoog en filosoof Paulo Freire appelleert aan de zelfverantwoordelijkheid van de autonome mens en vereist dat de bevrijdingspedagogiek in plaats van de ‘bankiersmethode’ algemeen wordt geïntroduceerd; de filosoof Fernando Savater ontwikkelt een ethiek van zelfverantwoordelijkheid en weerbaarheid als basis voor een democratische gezindheid.
Het concept van de levenskunstfilosoof Wilhelm Schmid vordert als voorwaarde voor ‘Het goede leven’ zelfzorg en zelfreflectie; het concept van de levenskunstfilosoof Joep Dohmen roept op tegen de onverschilligheid jegens zichzelf te ageren door zelfkennis te verwerven, zelfzorg opgrond van zelfverantwoordelijkheid te bezigen en ‘Socratische vriendschap’ als hoeksteen van het leven te koesteren; een verbinding met de dagelijks praktijk legt het werk van de psycholoog en filosoof Hubert Hermans, die zijn Waarderingstheorie en de Zelfkonfrontatiemethode baseert op zelfverantwoordelijkheid en zelfkennis. De inzichten door middel van dit onderzoek van het gedachtegoed van de vooraf genoemde filosofen kunnen bijdragen aan de verdere ontwikkeling van de humanistische ethiek van zelfverantwoordelijkheid.
Het onderzoek maakt duidelijk wat wij het meest missen en leidt tot volgende aanbevelingen:
• Aanbevolen wordt een ‘systematisch programma van zelfverantwoordelijkheid’ waarin een algemene publieke moraal, een democratische gezindheid, het ‘Symbiotisch denken’ en de bevrijdingspedagogiek een vaste plek krijgen. Deze nieuwe moraal zou het thema moeten zijn van een breder publieke debat, waarin zelfzorg, zelfverantwoordelijkheid en het ‘Symbiotische denken’ centraal staan.
De bevrijdingspedagogiek kan derhalve de ouderlijke opvoeding en het schoolse onderwijs bevruchten om het zelfstandige denken stimuleren. Het ‘Symbiotische Denken‘ vraagt om aanpassingsvermogen bij het wisselen tussen het ‚Denken met het hart‘ en het ‚Denken met het hoofd‘. Daarom is het aan te bevelen dat het ‘Symbiotische Denken‘ vroegtijdig wordt opgenomen in opvoeding en onderwijs. Continue herhalingen kunnen wezenlijk bijdragen aan de individuele geestelijke weerzaamheid en zelfvervreemding tegenwerken.
• Aanbevolen wordt om mijn definiëringen van ‘zelfverantwoordelijkheid’ alsmede die van het ‘Symbiotisch denken’ op te nemen in de theorieontwikkeling van de Humanistiek én het in het kader van dit onderzoek ontwikkelde concept ‚Symbiotische Denken‘ te integreren in het humanistische gedachtegoed en de actuele levenskunst zoals in het curriculum van de Universiteit voor Humanistiek.
• Aanbevolen wordt een reeks zelfonderzoeken met eerstejaars studenten uit te voeren met de Zelfkennismethode om hun door zelfkennis te helpen aan een authentieke en zelfverantwoordelijke studiekeuze; daarbij wordt voor de analyse de methode van Steinar Kvale aanbevole
| Date of Award | 1 Jan 2008 |
|---|
| Original language | American English |
|---|
| Supervisor | L. J. M. C. Dohmen (Supervisor), D. Bakker (Supervisor) & M. Schreurs (Supervisor) |
|---|