Tussen liefde en lijden

: Een thematisch literatuuronderzoek naar de transformatieve werking van Berlinde De Bruyckeres sculpturen en de mogelijke betekenis daarvan bij traumaherstel

Abstract

In deze masterthesis is onderzocht hoe de lichamelijke transformatie in het werk van Berlinde De Bruyckere bij kan dragen aan een meer ‘lichamelijke’ omgang met traumaherstel. Haar werk biedt die mogelijkheid, omdat De Bruyckeres wassen sculpturen bijzonder tactiel en lichamelijk zijn. Zo doet ze aanspraak op gevoelens van lichamelijkheid en vergankelijkheid. De Bruyckere wil onze kwetsbaarheid als mens tonen: het lijdende lichaam, het onbehagen rondom de dood. In haar werk contrasteren angst en eenzaamheid met de schoonheid van het leven. Ze hoopt de toeschouwer te raken en te troosten. Transformatie wordt in dit onderzoek niet alleen begrepen als vervormingen in de beeldentaal van Bruyckere, maar tevens hoe haar kunst door interpretatie een transformatie (verandering) in de toeschouwer teweegbrengt. Het laatste is bestudeerd vanuit drie invalshoeken: een spiritueel-humanistische (Hans Alma), een cultuurhistorische (David Freedberg), en bezien vanuit een vleselijke hermeneutiek (Richard Kearney). Binnen deze besprekingen komen enkele van Freuds psychoanalytische inzichten aan bod.
Mensen met trauma trekken zich volgens Freud (1919; 1920) terug in hun onderbewuste en treden vaak uit verbinding met innerlijke gevoelens. Volgens Alma (2020) brengt het openstellen voor datgene (‘een mentaal-materiële energie’), die zich aan de toeschouwer openbaart, een verandering teweeg. Tactiele materialen prikkelen de tastzin. Zij spelen een belangrijke rol, want de mens zoekt zin in de verbinding met diens materiële omgeving. Alma stelt voor zin niet alleen verstandelijk en ‘geestelijk’ te benaderen. Zij pleit daarmee voor een minder mentalistische, of talige benadering waarbij men meer gericht is op handelen en het lichamelijke aspect. Het betreft een affectief handelen. Een wijze van handelen waarin men met verwondering, openheid en aandacht de omringende wereld betreedt. De Bruyckeres gelaagde werk, faciliteert zo bij het aftasten van nieuwe inzichten. Volgens Freedbergs (1989; 2007) onderzoek naar emotionele en somatische (lichamelijke) reacties op beelden staan zicht en tastzin met elkaar in verbinding. Hij legt uit hoe het beeld verlangen oproept en ‘de tastzin’ prikkelt. Deze tastzin zorgt dat we een beeld als tastbaar, levend en behaaglijk kunnen ervaren. Het zien van aanraking of pijn in beelden appelleert daarmee aan de eigen sensatie van aanraking of pijn.Via deze vorm van empathie kunnen we toegang krijgen tot andermans ervaringen. Het geeft naast een toegang tot eventuele persoonlijke herinneringen, nieuwe inzichten in grenzen - en de reikwijdte - van het menselijk begrip.
Dit lichamelijke effect dat een beeld, een kunstwerk heeft op de toeschouwer, is mogelijk ook te gebruiken bij trauma. Volgens Kearney (2020) slaat het lichaam de pijn van trauma op. Dit noemt hij de somatische realiteit van een trauma; een realiteit die hij ‘vleselijk’ noemt. Het beeld kan helpen om lichamelijk in contact te komen met onbewuste sensaties en gevoelens die meestal niet aangeraakt worden. Deze gevoelens, gerelateerd aan angst en pijn, zijn vaak niet in woorden om te zetten. Op grond van Freedbergs inzichten kan De Bruyckeres werk met haar beeldentaal de herinnering van traumatische verwondingen aanspreken. Bij herhaling kan deze herinnering in de vorm van kennis bijdragen aan het herstel van een trauma. Het verleden kan in het heden worden opgenomen. Dit laatste is wat men volgens Kearney met traumaherstel beoogt. De Bruyckeres tactiele benadering van gedeformeerde en lijdende beelden geeft volgens inzichten van Alma, Freedberg en Kearney, zicht op de mogelijke betekenis daarvan bij traumaherstel. Als mens leven we namelijk een vleselijk bestaan; wij zijn geleefde lichamen in interactie. Een interactie waarbij empathie, lijden met de ander (‘het kunstwerk’), transformerend werkt. De lichamelijke werking van De Bruyckeres werk vormt in mijn optiek een waardevolle bijdrage aan een proces van transformatie in de vorm van traumaherstel.

Date of Award	13 Feb 2023
Original language	Dutch
Supervisor	Marieke van den Doel (Supervisor) & Laurens ten Kate (Supervisor)