Een oneindig boek (de man zonder eigenschappen van Robert Musil)

In een van de Norton Lectures die de Italiaanse schrijver Italo Calvino in het jaar 1985-1986 op de Harvard University zou gaan houden, worden Robert Musil, Carlo Emilio Gadda, Marcel Proust en James Joyce genoemd als auteurs die romans hebben geschreven die onvoltooid zijn gebleven, omdat deze auteurs geen grenzen wilden stellen aan hun ambitieuze voornemens. Tegen de heersende neiging om de grenzeloze ambitie te disqualificeren als perfectionisme, pleit Calvino voor een herwaardering van dit faustische streven. Juist de literaire verbeelding is in de ogen Calvino een vrijplaats om onmogelijke doelen na te jagen: ‘Te ambitieuze voornemens zijn op vele gebieden af te keuren, maar niet in de literatuur. De literatuur kan alleen bestaan wanneer zij zich onmetelijke doelstellingen oplegt, ook als de realisering daarvan niet tot de mogelijkheden behoort. Slechts wanneer dichters en schrijvers zich ondernemingen ten doel stellen waar niemand aan zou durven denken, slechts dan behoudt de literatuur een functie.’ Als er überhaupt sprake kan zijn van een prijs die de auteur voor zijn of haar grenzeloze ambitie moet betalen, dan is dat de onmogelijkheid om te eindigen. De roman De man zonder eigenschappen, die de auteur Robert Musil rond 1900 in de steigers zette en waaraan hij tot het jaar van zijn dood in 1942 gewerkt heeft, is een voorbeeld van een roman die onmogelijk afgerond en voltooid kon worden. Deze roman van Musil staat in dit essay centraal. Mijn vraag is waarom het hoofdwerk van Musil onvoltooid is gebleven of, beter gezegd, onvoltooid moest blijven. De permanente onrust en onzekerheid moeten wij leren verdragen om de geest van Musils onvoltooide roman levend te houden. Voortbouwend op de mislukte verzoeningspogingen in de onvoltooide roman van Robert Musil pleit ik voor de ontwikkeling van sensibele rationaliteit die al doende, dat wil zeggen struikelend over wegen met overal hobbels en valkuilen, ontwikkeld kan worden.